درویش‌علی بوزجانیبوزْجانی، درویش علی، عارف، عالم و شرح حال‌نویس سده ۹ و ۱۰ق/۱۵ و ۱۶م، و صوفی خراسانی قرن دهم بود. ۱ - اطلاعات درباره بوزجانیدانستهها درباره بوزجانی اندک، و منحصر به اطلاعات مختصری است که او خود در کتاب روضة الریاحین به دست داده است. وی به بوزجان (بوژگان) که روزگاری حاکم‌نشین جام بود، انتساب دارد و بیش‌تر عمر خود را در تربت جام و نواحی اطراف آن گذرانده است. [۱]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۱۳۱، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۲]
حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۷۵۶.
[۳]
مولوی عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، ج۱، ص۲، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۴]
مولوی عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، ج۱، ص۱۳۹، تهران، ۱۳۵۳ش.
بوزجانی، ظاهراً به سبب تعلق خاطرش به خاندان احمد جام، نسبت جامی نیز داشته است. [۵]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۲۳، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۶]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۴۳، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
نسبت او به بوزجان است، و وی از خادمان آستان شیخ احمد جام (متوفی ۵۳۶) و مرید خواجه عزیزالله نقشبندی (متوفی ۹۰۲) بوده است. [۷]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، مقدمه مؤیّد، ص ۱۳ـ۱۴، چاپ حشمت مؤید، تهران ۱۳۴۵ ش.
شجره طریقت خواجه عزیزالله به واسطه سعدالدین کاشغری (متوفی ۸۶۰) و علاءالدین عطار (متوفی ۸۲۰) به سر سلسله نقشبندیه، خواجه بهاءالدین نقشبند (متوفی ۷۹۱)، می‌رسد. [۸]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۱۲۴، چاپ حشمت مؤید، تهران ۱۳۴۵ ش.
بیش از این درباره شرح حال و زندگانی او اطلاعی در دست نیست.۲ - اساتیداو در تصوف شاگرد خواجه عزیزالله جامی (د ۹۰۲ق/۱۴۹۷م)، از نوادگان احمد جام (د ۶۳۶ق/۱۱۴۲م) و از عارفان طریقه نقشبندیه بود و از این‌رو، سلسله خرقه او با ۳ واسطه به شیخ بهاءالدین نقشبند (د ۷۹۱ق/۱۳۸۹ق) می‌رسد. [۹]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۱۲۳، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
وی علاوه بر سلوک عملی، علوم ادبی، فقه، تفسیر و معارف صوفیه را نیز نزد عزیزالله که طالبان و مبتدیان را به مطالعه رسائل و کتب امام محمد غزالی و نیز فتوحات ابن عربی تشویق می‌کرد، فرا گرفت. تصویری که بوزجانی از عزیزالله به دست داده، نشانگر ارادت عمیق او به شیخ خود است که به گفته وی، مردی متورع و متقی بود و در «آداب شرعیه و سنن سنیه نبویه»... و نیز در «ستر احوال و اخفای اعمال» بسیار می‌کوشید. [۱۰]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۱۲۴، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۱۱]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
۳ - آثاربوزجانی صاحب اثری به نام روضة الریاحین است که در شرح احوال احمد جام و فرزندان و نوادگان او نوشته شده است. خود وی درباره این اثر گفته که نخست می‌خواسته است رساله‌ای در شرح احوال، اقوال و کرامات استادش عزیزالله بنویسد، اما پس از مشورت با برخی از دوستان، برآن شد که احوال و مقامات شیخ احمد جام و فرزندان و نوادگان او را نیز زینت‌بخش این رساله گرداند. [۱۲]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۲۳، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۱۳]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
مؤلف در تألیف این کتاب، از آثاری چون مقامات ژنده‌پیل محمد غزنوی، مقامات شیخ احمد قرخستانی، خلاصة المقامات ابوالمکارم جامی و مقامات الاولاد ابوحفص عمر صاغونی بهره جسته است؛ افزون بر اینها، در برخی موارد از سراج السائرین شیخ احمد جام، رموز الحقائق خواجه ظهیرالدین عیسی و نفحات الانس جامی نیز استفاده کرده است. [۱۴]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۴۴، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۱۵]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۵۰ -۵۱، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۱۶]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۱۱۶-۱۱۷، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۱۷]
ابونصر احمد جام، منتخب سراج السائرین، ج۱، ص۱، به کوشش علی فاضل، مشهد، ۱۳۶۸ش.
[۱۸]
عبدالرحمان جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۴۵۴- ۴۵۵، به کوشش محمود عابدی، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۱۹]
عبدالرحمان جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۴۹۷، به کوشش محمود عابدی، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۲۰]
عبدالرحمان جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۵۷۴ - ۵۷۵، به کوشش محمود عابدی، تهران، ۱۳۷۰ش.
۳.۱ - بخش‌های روضة الریاحینروضة الریاحین دارای یک مقدمه و ۳ مقصد است. مقدمه که در ۴ فصل تنظیم شده، مشتمل بر موضوعاتی چون اهمیت صحبت پیران و فواید نقل حکایات ایشان، معنی کرامات، ولی و ولایت و ارباب ولایت است. [۲۱]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۲۳-۲۴، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
مقصد اول کتاب به بیان احوال و مقامات و کرامات شیخ احمد جام اختصاص دارد. مؤلف در این مقصد و نیز دیگر مقصدها، از ذکر روایت‌های ضعیف و کرامت‌های عجیب منسوب به احمد جام پرهیز نموده، و به نقل برخی موارد قابل قبول اکتفا کرده است. [۲۲]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۳۰-۴۱، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۲۳]
محمد غزنوی، مقامات ژنده‌پیل، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۰، به کوشش حشمت‌الله مؤید، تهران، ۱۳۴۰ش.
[۲۴]
محمد غزنوی، بخشهایی از مقامات، ج۱، ص۴۲۳- ۴۲۵، نک: مل، آربری.
[۲۵]
ابوالمکارم بن علاءالملک جامی، خلاصة المقامات، ج۱، ص۴۲، به کوشش عبدالله خطیب سروستان، لاهور، کاشی رام پریس.
[۲۶]
ابوالمکارم بن علاءالملک جامی، خلاصة المقامات، ج۱، ص۴۵، به کوشش عبدالله خطیب سروستان، لاهور، کاشی رام پریس.
[۲۷]
ابوالمکارم بن علاءالملک جامی، خلاصة المقامات، ج۱، ص۴۸، به کوشش عبدالله خطیب سروستان، لاهور، کاشی رام پریس.
مقصد دوم در شرح فضایل و کرامت‌های فرزندان و نوادگان احمد جام است. [۲۸]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۲۳، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
بوزجانی در این مقصد علاوه بر آثار مکتوب از روایات شفاهی معتبر نیز بهره جسته است. [۲۹]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۴۳-۴۴، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۰]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۶۶-۶۸، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۱]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
مقصد سوم که بوزجانی قصد داشته است نسبت‌ها و نسب‌های فرزندان و نوادگان احمد جام را در آن نقل کند. [۳۲]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۲۳، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
ظاهراً هرگز تألیف نشده است و اثری از آن در دست نیست. [۳۳]
حشمت‌الله مؤید، مقدمه بر روضة الریاحین نک: هم، ج۱، ص۱۶، بوزجانی.
بوزجانی به آثار ادبی و عرفانی پیش از خود نیز توجه داشته، و در این اثر، اشعاری از مولوی، سعدی و نیز مباحثی عرفانی از دیگر آثار صوفیه از جمله مناهج العباد الی المعاد فرغانی را نقل کرده است. [۳۴]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۲۹، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۵]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۵۹، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۶]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۱۱۱-۱۱۲، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۷]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۸]
درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، ج۱، ص۱۲۸، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۹]
فرغانی محمد، مناهج العباد الی المعاد، ج۱، ص۱۸۰، استانبول، ۱۹۹۰م.
[۴۰]
فرغانی محمد، مناهج العباد الی المعاد، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰، استانبول، ۱۹۹۰م.
گزیده‌هایی از مقصد اول و نیز تمامی مقصد دوم به کوشش حشمت مؤید در ۱۳۴۵ش در تهران به چاپ رسیده است.۳.۲ - آثار دیگرعارف نوشاهی بر مبنای یادداشتی که در پایان نسخه خطی کتابی از بوزجانی یافته، ۲۱ اثر غیر از روضة الریاحین به او نسبت داده است. [۴۱]
نوشاهی عارف، دو یادداشت درباره شیخ احمد جام، ج۱، ص ۲۲۶-۲۲۷، آینده، ۱۳۷۱ش، س۱۸، شم۱ -۶.
که از ۱۹ عنوان آن هیچ نشانی در دست نیست. از یکی از این آثار به نام رشحات القدس فی شرح نفحات الانس جامی دو نسخه در کتابخانه مجلس و کتابخانه خصوصی حسین پاشای نوایی یافت شده است. [۴۲]
شورا، خطی، ج۱، ص۴۰۷.
[۴۳]
منزوی، خطی، ج۲، ص۱۱۷۶.
این اثر با استفاده از حاشیه شخصی به نام عبدالغفور بر نفحات الانس نوشته شده است. [۴۴]
شورا، خطی، ج۱، ص۴۰۷.
[۴۵]
منزوی، خطی، ج۲، ص۱۱۷۶.
بوزجانی در این گزارش حواشی جامی و شاگرد او عبدالغفور لاری (متوفی ۹۱۲) را بر نفحات الانس عیناً نقل کرده است. بخش بدیع این گزارش، شرح حال ۵۵ تن از مریدان و بازماندگان شیخ احمد جام است که بوزجانی به قلم خود بر آن‌ها افزوده است (گ ۳۹۲ـ۵۵۴). نیمه اول نسخه خطی این کتاب، از آغاز نفحات تا پایان شرح حال شیخ ابوالقاسم بشریاسین، در کتابخانه مجلس شورای ملی به شماره ۲۹۶۳ موجود است [۴۶]
ایران مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۰، بخش اول، ص۴۰۷ـ ۴۰۸، ج ۱۰، بخش اول، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۷ ش.
از یکی دیگر از آثار منسوب به بوزجانی به نام خزائن الاسرار نیز نسخه‌ای در کتابخانه بنیاد خاورشناسی شهر دوشنبه موجود است. نویسنده در این اثر به موضوعات گوناگونی چون مذاهب و فرق، صوفیان، متکلمان، حکیمان، و نیز معرفت ذات، صفات و افعال حق پرداخته است. مطالب این کتاب را رضا احمد جامی، یکی از شاگردان بوزجانی از یادداشت‌های استاد خود فراهم آورده است. [۴۷]
دانش پژوه محمدتقی، نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریکا، ج۹، ص۱۸، تهران، ۱۳۵۸ش.
[۴۸]
عارف نوشاهی، «دو یادداشت درباره شیخ احمدجام»، آینده،ص۲۲۶-۲۲۷، سال ۱۸، ش ۱ـ۶ (فروردین ـ شهریور ۱۳۷۱)
در همان کتابخانه، کتابی به نام احادیث اربعین منسوب به درویش علی بوزجانی نیز وجود دارد که در فهرست عارف نوشاهی نیامده است. بوزجانی ظاهراً این کتاب را به عنوان تحفه‌ای برای فرزندان شیخ احمد جام نوشته است. [۴۹]
دانش پژوه محمدتقی، نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریکا، ج۹، ص۱۸، تهران، ۱۳۵۸ش.
۴ - فهرست منابع(۱) ابوالمکارم بن علاءالملک جامی، خلاصة المقامات، به کوشش عبدالله خطیب سروستان، لاهور، کاشی رام پریس. (۲) ابونصر احمد جام، منتخب سراج السائرین، به کوشش علی فاضل، مشهد، ۱۳۶۸ش. (۳) درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش. (۴) عبدالرحمان جامی، نفحات الانس، به کوشش محمود عابدی، تهران، ۱۳۷۰ش. (۵) دانش پژوه محمدتقی، نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریکا، تهران، ۱۳۵۸ش. (۶) شورا، خطی. (۷) محمد غزنوی، بخشهایی از مقامات، نک: مل، آربری. (۸) محمد غزنوی، مقامات ژنده‌پیل، به کوشش حشمت‌الله مؤید، تهران، ۱۳۴۰ش. (۹) فرغانی محمد، مناهج العباد الی المعاد، استانبول، ۱۹۹۰م. (۱۰) منزوی، خطی. (۱۱) مولوی عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، تهران، ۱۳۵۳ش. (۱۲) حشمت‌الله مؤید، مقدمه بر روضة الریاحین نک: هم، بوزجانی. (۱۳) نوشاهی عارف، دو یادداشت درباره شیخ احمد جام، آینده، ۱۳۷۱ش، س۱۸، شم۱ -۶. (۱۴) یاقوت، بلدان. (۱۵) ایران مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۱۰، بخش اول، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۷ ش. (۱۶) درویش علی بوزجانی، رشحات القدس فی شرح نفحات الاُنس، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۲۹۶۳. (۱۷)، AJ، X Notes and Communications، the Vita of A h mad-i J m n، Bulletin of the School of Oriental and African Studies، London، ۱۹۶۳، vol XXVI. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بوزجانی، درویش‌علی»، شماره۵۱۶۶. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بوزجانی»، شماره۲۰۵۵. رده‌های این صفحه : تراجم | مشایخ صوفیه | مشایخ قرن دهم | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|